Հետազոտական աշխատանք. պատմություն

«Կիլիկյան Հայաստանի տնտեսությունը»

Կիլիկյան Հայաստանը գտնվելով Միջերկրական ծովի ափին, ուներ լավ զարգացած տնտեսություն։ Այն գտնվում էր Արևելքը Միջերկրական ծովին միացնող առևտրային ուղիների վրա։ Հատկապես կարևոր էր համեմունքների առևտուրը։  Լևոն Բ թագավորի գահակալման ընթացքում Կիլիկիան ավելի մերձեցավ Եվրոպայի հետ։ Նա որոշակի ազատություններ շնորհեց Պիզայի, Ճենովայի, վենետիկցի և ֆրանսիացի առևտրականներին։ Այաս, Տարսոն, Ադանա և Մամիստրա քաղաքները միջազգային առևտրի կարևորագույն վայրեր էին։ Կիլիկիայի ազնվականության երկրորդ լեզուն դարձել էր ֆրանսերենը, իսկ առևտրականներինը, իտալացի առևտրականների առակայությամբ պայմանավորված՝ իտալերենը: Այասը սկսած Լևոն Բ թագավորի կառավարումից դարձել էր ամենամեծ նավահանգստային և առևտրային քաղաքը Միջերկրական ծովի արևելյան հատվածում։Մարկո Պոլոն, օրինակ եղել է Այասում 1271 թվականին։ Կիլիկյան Հայաստանը ուներ մի քաղաք ծովի ափին, որ կոչվում է Այաս, որտեղ մեծ առևտուր էր տեղի ունենում: Արդեն Թորոս իշխանի օրոք Կիլիկիան հատում էր դրամ։ Ոսկե և արծաթե մետաղադրամները, որոնք կոչվում էին դրամ  և թագվորին, հատվում էին Սիս և Տարսոն քաղաքում՝ թագավորի կողմից։ Շատ արտասահմանյան դրամներ նույնպես գտնվում էին շրջանառության մեջ, օրինակ իտալական դուկատ, ֆլորին, և զեչինո, բյուզանդական բեսանտ, արաբական դիրհամ, և ֆրանսիական լիվր դրամները։ Կիլիկիայում զարգացած էր ձիաբուծությունը, անասնապահությունը, մեղվաբուծությունը։ Դաշտային Կիլիկիայում աճեցվում էին նարինջ, նուռ, խնձոր, խաղող և այլն։

 

Հասարակական–տնտեսական հարաբերությունները Կիլիկյան Հայաստանում.

Հողատիրության ձևերը

Հասարակական-տնտեսական հարաբերությունները Կիլիկիայում ավելի բարդ ձևեր ընդունեցին, քան բուն Հայաստանում: Դա կապված էր Կիլիկիայում հայկական պետության առաջացման որոշ առանձնահատկությունների հետ: Մինչև Ռուբինյան իշխանության հաստատումն այստեղ գոյություն ունեին մեծ թվով բյուզանդական և հայկական իշխանություններ: Հետագայում Կիլիկիայում հաստատվեցին նաև խաչակիրներ, որոնք ռազմական ծառայության դիմաց հողեր էին ստանում հայ իշխաններից ու թագավորներից: Հայկական ավատատիրությունը բյուզանդական և արևմտաեվրոպական ազդեցության ներքո ունեցավ որոշ վերափոխություններ: Ստեղծված պայմաններում Կիլիկիայում ձևավորվում են հողատիրության մի քանի տիպեր՝ արքունական, իշխանական, վանքապատկան, համայնական: Թագավորին պատկանող հողերը, քաղաքներն ու բերդերը կոչվում էին արքունի կամ թագավորական: Արքունի հողատիրությունը հիմնականում առաջանում էր նվաճման, գնման և բռնագրավման ճանապարհներով:

Սիս մայրաքաղաքի բերդի ավերակները

Կիլիկիայում հաստատված իշխանների մի մասն ուներ տիրույթներ, որոնց տիրում էր ժառանգաբար՝ որպես սեփականություն: Այս տիրույթները կոչվում էին հայրենիք, իսկ նրանց տերերը՝ հայրենատեր-բերդատերեր: Թագավորը և հայրենատեր-բերդատերերը ռազմական և վարչական ծառայության դիմաց առանձին մարդկանց պայմանական հողատիրության սկզբունքով հողեր էին տրամադրում: Այս հողերը թեև կարող էին անցնել հորից որդուն, բայց ստացողի սեփականությունը չէին և ծառայությունը թողնելու դեպքում հետ էին վերցվում: Կիլիկիայում կային բազմաթիվ վանքեր ու եկեղեցիներ, որոնք ունեին մեծ չափերի հասնող հողատարածքներ: Վանքապատկան հողատիրությունը հիմնականում առաջանում էր նվիրատվությունների և գնման միջոցով: Եկեղեցիներին ու վանքերին հատկապես մեծ նվիրատվություններ էին կատարում թագավորները և իշխանները: Կիլիկիայում գոյություն ուներ նաև համայնական հողատիրություն: Համայնքին պատկանող հողերի մի մասը որոշակի պայմաններով տրվում էր օգտագործման գյուղացիներին: Տնամերձ հողերը գյուղացիների սեփականությունն էին: 15-20 տարին մեկ տեղի էր ունենում հողերի վերաբաժանում:

Գյուղական համայնքը

Կիլիկիայի արգավանդ դաշտավայրերը, բերրի գետահովիտները և խոտառատ արոտավայրերը հնարավորություն էին տալիս զբաղվելու երկրագործությամբ ու անասնապահությամբ: Հացահատիկային և բանջարանոցային կուլտուրաներից զատ` մշակում էին մերձարևադարձային բույսեր՝ արմավենի, նարինջ, կիտրոն, ձիթապտուղ: Կիլիկիայում պահում էին մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններ: Լավ համբավ են ունեցել այստեղ բուծված ձիերը, որոնք նաև արտահանվում էին: Գյուղական բնակչության կազմակերպման հիմնական ձևը համայնքն էր: Որպես համայնք սովորաբար հանդես էին գալիս մեկ կամ մի քանի փոքր գյուղեր: Համայնքը կարգավորում էր ինչպես գյուղի բնակիչների, այնպես էլ գյուղացու հարաբերությունները պետության, հողատիրոջ և եկեղեցու հետ: Գյուղատնտեսական աշխատանքները կազմակերպելու համար համայնքին պատկանող հողերը բաժանվում էին երկու խմբի՝ համայնական և ընտանեկան: Համայնական մշակելի հողերի և արոտավայրերի մի մասը պարբերաբար վերաբաժանվում էր ընտանիքների միջև՝ ըստ շնչերի թվի: Համայնքն ուներ որոշակի ինքնավարություն և գյուղի ներքին կյանքի հետ կապված հարցերն ինքն էր տնօրինում: Յուրաքանչյուր համայնք ուներ իր եկեղեցին կամ մատուռը, որը նվիրված էր լինում գյուղը հովանավորող որևէ սրբի: Գյուղական քահանան զբաղվում էր համայնքի հոգևոր կյանքով: Նա էր տնօրինում ծննդյան, հարսանիքի, թաղման և այլ արարողությունները: Եկեղեցուն կից սովորաբար կար դպրոց, ուր գյուղի երեխաները սովորում էին գրել, կարդալ, հաշվել և երգել:

Քաղաքները: Քաղաքային կյանքը

Մարկո Պոլոյի և իր եղբոր ժամանումն Այաս 1271 թ.-ին, ստեղծվել է 1410-1412 թթ.

Կիլիկիան գտնվում էր Արևելք-Արևմուտք ցամաքային և ծովային տարանցիկ առևտրական ճանապարհների խաչմերուկում: Միջերկրական ծովի ափերին գտնվող նավահանգիստները տարանցիկ առևտրի համար շատ հարմար դիրք ունեին: Երկիրը հարուստ էր օգտակար հանածոներով, որոնք մեծապես նպաստեցին արհեստագործության զարգացմանը: Քաղաքների վերելքի գործում որոշակի դեր խաղացին խաչակրաց արշավանքները, որոնց շնորհիվ Արևելք-Արևմուտք առևտրական հարաբերություններն էապես աշխուժացան:

 

Ադանայի կիսավեր պարիսպները

Կիլիկյան Հայաստանի քաղաքային կյանքի աշխուժացման և առևտրի զարգացման համար մեծ նշանակություն ունեցավ նաև Մոնղոլական կայսրության ստեղծումը: Դրա տարածքով անցնող կարավանային առևտրի ճանապարհների մի մասն ավարտվում էր մոնղոլների դաշնակից Կիլիկիայում: Այստեղի նավահանգիստներից էլ ապրանքները ծովով տեղափոխվում էին Եվրոպա: Կիլիկյան Հայաստանի նշանավոր քաղաքներից էին Սիսը, Տարսոնը, Ադանան, Այասը, Մսիսը, Կոռիկոսը: Բոլոր քաղաքները գտնվում էին արքունի տիրույթների մեջ և այդ պատճառով կոչվում էին թագավորական քաղաքներ:

Քաղաքների մեջ որպես վարչական և մշակութային կենտրոն առանձնանում էր Սիս մայրաքաղաքը: Այստեղ էին գտնվում հայոց արքունիքը, դրամատունը, գանձարանը, օտարերկրյա դեսպանությունները: Սիսը 1292-1441թթ. եղել է նաև Ամենայն հայոց կաթողիկոսության նստավայրը:

Կոռիկոսի ծովային բերդը` կառուցված 13-րդ դարում

Արտաքին և ներքին առևտրի ու արհեստագործության կարևոր կենտրոն էր Այասը: Այն անվանում էին «Հայոց թագավորի նավահանգիստ»: Այասի առևտրական նշանակությունը հատկապես բարձրացավ, երբ խաչակիրները կորցրեցին Անտիոք և Աքքա նավահանգիստները: Այասը մնաց Ասիա մայրցամաքի միակ մեծ առևտրական կենտրոնը, որը գտնվում էր քրիստոնյաների ձեռքին: Նրա առևտրական մրցակիցը Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա նավահանգիստն էր: Կիլիկյան Հայաստանն Արևելք-Արևմուտք առևտրին մասնակցում էր իր գյուղատնտեսական և արհեստագործական ապրանքներով: Արտահանում էին երկաթ, գունավոր մետաղներ, շինափայտ, հացահատիկ, բուրդ, ձիեր: Առևտրի զարգացմանը նպաստում էին Հայոց թագավորների կողմից եվրոպացի վաճառականներին տրված առևտրական արտոնությունները: Այսպես` 1201թ. արտոնություններ ստացան ջենովացիները, իսկ 1271 թ.՝ վենետիկցիները:

Կիլիկիայի Կոստանդին Ա թագավորի պատկերով քարտեզ (1298–99 թթ., Սիս)

Կիլիկիայի Հեթում Ա թագավորի և Զաբել թագուհու պատկերներով դրամ (1226–52 թթ., Սիս)

Քաղաքային բնակչության նշանակալից մասը զբաղվում էր արհեստագործությամբ: Արհեստավորները ստեղծում էին իրենց կազմակերպությունները՝ համքարությունները (եղբայրություն): Քաղաքի սահմաններում միևնույն մասնագիտության արհեստավորները միավորվում էին մեկ համքարության մեջ: Համքարության անդամ էին դառնում այն արհեստավորները, որոնք ունեին սեփական արհեստանոց: Նրանք ունեին վարպետի կոչում: Արհեստանոցում նրանց օգնում էին ենթավարպետները և աշկերտները: Նրանք վարպետ կարող էին դառնալ արհեստագործական որոշակի հմտություններ ձեռք բերելուց հետո: Կիլիկյան Հայաստանում զարգացած էին մետաղամշակությունը, պղնձագործությունը, զինագործությունը, ոսկերչությունը, կաշեգործությունը և զանազան այլ արհեստներ: Արհեստի և առևտրի զարգացման համար խիստ կարևոր էր նաև դրամաշրջանառության ճիշտ կազմակերպումը: Դրամների թողարկումը սկսվել էր դեռևս Ռուբինյան իշխանության շրջանում և շարունակվել մինչև պետության կործանումը: Հիմնական դրամական միավորը արծաթե դրամն էր: Քիչ չէին նաև պղնձե դրամները: Արծաթե դրամը, որը կոչվում էր թագավորական, օգտագործել են նաև այլ երկրներում:

Կարծիք…

Կարծում եմ, որ Կիլիկյան Հայաստանի տնտեսությունը շատ զարգացած էր, ուներ բազմաթիվ ճյուղեր տնտեսության: Շատ հետաքրքիր տնտեսություն ուներ և այն ավելի շատ կզարգանար, ավելի շատ ճյուղեր կավելանային, եթե չկործանվեր Կիլիկյան Հայաստանը:

 

Աղբյուրներ՝ Կիլիկիայի հայկական թագավորություն

Կիլիկյան հայաստանի պետական կարգ

Կիլիկյան հայաստանի տնտեսությունը

Հետազոտական աշխատանք. պատմություն

«Կիլիկյան Հայաստանի նշանավոր անհատները»

Կիլիկիայի Հայկական Պետությունը հիմնադրվել է Ռուբինյանների կողմից, ովքեր Բագրատունիների շառավիղ էին։ Ռուբինյանների իշխանությունը թագավորություն հռչակվեց 1198 թ-ին։ Ռուբինյանների տոհմի վերջին ներկայացուցիչը Զապել թագուհին էր, ում մահից հետո՝ 1252 թ-ին, գահն անցնում է Հեթումյաններին։ 1341 թ-ին գահն անցնում է Լուսինյաններին։ Կիլիկյան Հայաստանը դադարում է գոյություն ունենալուց 1375 թ-ին. դրանից հետո գահին հավակնում էին Կիպրոսի Լուսինյանները։ 1485 թ-ին, երբ Շառլոթ Կիպրացին ամուսնացավ Սավոյան հարստության ներկայացուցչի հետ, Կիլիկյան  հայաստանի  թագավոր տիտղոսն անցավ Սավոյան հարստության ներկայացուցիչներին։ Տիտղոսը մնաց գործածության մեջ մինչև 1861 թ.։

Անհատներ.

• Ռուբեն Ա
• Կոստանդին Ա
• Թորոս Ա
• Լևոն Ա
• Թորոս Բ
• Ռուբեն Բ
• Մլեհ
• Ռուբեն Գ
• Լևոն Բ

 

Ռուբեն Ա

Ռուբեն Ա՝ Կիլիկիայի Հայոց իշխան (1080 – 1095), Կիլիկիայի Հայոց Թագավորության Ռուբինյան հարստության հիմնադիրը։ Որոշ հայ պատմիչների համաձայն, նա ազգակից էր Արծրունիներին և Բագրատունիներին, սակայն այդ ենթադրյալ ազգակցությունը գիտականորեն ճշտված չի։ 1080-ին ապստամբել է Բյուզանդիայի դեմ և Լեռնային Կիլիկիայում ստեղծել անկախ իշխանապետություն, որը հետագայում հայկական գերիշխան պետության հիմքը հանդիսացավ։ Ռուբենի գահը ժառանգեց իր որդին՝ Կոստանդինը (Կոստանդին Ա)։

Կոստանդին Ա

Կոստանդին Ա Ռուբինյան Ռուբինյան (ծննդյան թվականն անհայտ է – մահացել է 1100 թվականին), Կիլիկիայի Հայոց իշխան 1095–ից։ Ռուբեն Ա–ի որդին և հաջորդը։ Սելջուկյան թուրքերից ու բյուզանդացիներից ազատագրեց Կիլիկիայի մի շարք գավառներ, 1098–ին՝ Լեռնային Կիլիկիայում ռազմական կարևորություն ունեցող Վահկա բերդը և դարձրեց իշխանանիստ։ Օգնեց խաչակիր ասպետներին Անտիոքի, Եդեսիայի և Երուսաղեմի գրավման ժամանակ, որի համար ստացավ դքսի և մարկիզի տիտղոսներ։ Դստերը կնության տվեց Եդեսիայի կոմս Ժոսլինին (Ջոսլին) և փոխօգնության դաշինք հաստատեց նրա հետ։ Կոստանդինի շիրիմն ամփոփվել է Կաստալոն վանքում։

Թորոս Ա

Թորոս Ա (1070/71–1129), Կիլիկիայի Հայոց իշխան 1100 թվականից։ Հաջորդել է հորը՝ Կոստանդին Ա–ին։ Գահակալման սկզբնական տարիներին հաղթել և երկրից վտարել է բյուզանդական զորքերին, միավորել է Դաշտային Կիլիկիան։ Հայ իշխան Գող Վասիլի զինակցությամբ Բերդուսի մոտ ջախջախել է Իկոնիայի սուլթանության նախահարձակ զորքերին և երկիրը մաքրել սելջուկ–թուրքերից։ Պետության արևելյան սահմաններն ամրապնդելու նպատակով իր դուստր Արտային կնության է տվել Եդեսիայի դուքս Բալդուին II–ին և դաշնակցել նրան՝ ընդդեմ մուսուլմանական ամիրայությունների։ Մաթեոս Ուռհայեցին վկայում է, որ Թորոս Ա վրեժխնդիր է եղել Գագիկ Բ Բագրատունի աքսորյալ թագավորին նենգորեն սպանած հույն իշխան Մանդալեի որդիներից, բռնագրավել նրանց կալվածները, Կնդռոսկավիս բերդը։ Թորոսն այնուհետև հարաբերությունները բարելավել է Բյուզանդիայի կայսեր՝ Ալեքսիոսի հետ և արժանացել «Առաջին Սեբաստոս» տիտղոսին։ Սսի մոտ հիմնել է Դրազարկի հռչակավոր վանքը, որտեղ թաղվել է և որն այնուհետև դարձել է արքունի դամբարան։

Լևոն Ա

Լևոն Ա Ռուբինյան (ծն.թ. անհայտ–1139), Կիլիկիայի Հայոց գահակալ իշխան 1129–1137 թվականներին։ Կոստանդին Ա–ի որդին։ Հաջորդեց եղբորը՝ Թորոս Ա իշխանին, որի գահակիցն ու զորավարն էր։ Ռազմական տաղանդի, քաջության համար ժողովուրդը Լևոնին անվանել է Նոր Աժդահակ։ Լևոնի գահակալման առաջին տարում, Թորոս Ա–ի մահից անմիջապես հետո, Կիլիկիայի վրա հարձակվեցին հյուսիս–արևելքից սելջուկյան թուրքերը, հարավ–արևելքից՝ խաչակիր ասպետները։ Խելամտորեն օգտագործելով սելջուկյան թուրքերի ու խաչակիրների միջև եղած թշնամանքը՝ Լևոնը առանձին–առանձին ջախջախեց ու վտարեց նրանց Կիլիկիայից։ 1132թվականին Լևոնը բյուզանդական տիրապետությունից ազատագրեց Կիլիկիայի ծովեզրյա հայաբնակ շրջանները։ Այնուհետև Լևոնը, դաշնակցելով Եդեսիայի կառավարիչ Ջոսլինին և Հալեպի Զանգի ամիրային, 1135–1136 թվականներին հաջողությամբ կռիվներ մղեց Անտիոքի դքսության ու Երուսաղեմի թագավորության դեմ, ընդարձակեց իշխանության սահմանները դեպի հարավ–արևելք։ Անտիոքի դուքս Ռայմոնդը Մարաշի դուքս Բաղդինի աջակցությամբ 1136թվականին խարդախաբար ձերբակալեց Լևոնին, որն ազատ արձակվեց Մամեստիա, Ադանա, Սարվանդիքար քաղաքները Թայմոնդին զիջելուց, 6000 դուկատ փրկագին վճարելուց հետո։ Նույն թվականին Լևոնը պարտության մատնեց Ռայմոնդին և վերստին գրավեց հիշյալ քաղաքները։ Բյուզանդիայիհարձակման սպառնալիքի պայմաններում, շուտով Լևոնը և Ռայմոնդը հաշտվեցին։ Լևոնը հերոսական դիմադրություն կազմակերպեց 1137 թվականի հուլիսին Կիլիկիա ներխուժած բյուզանդական մեծաթիվ ուժերի դեմ։ Սակայն շրջապատման մեջ ընկնելով, անձնատուր եղավ Հովհաննես Կոմնենոս կայսրին։ Վերջինս Լևոնին, նրա կնոջը և երկու որդուն՝ Ռայմոնդին և Թորոսին, շղթայակապ ուղարկեց Կոստանդնուպոլիս։ Այստեղ 1138 թվականին սպանեցին գահաժառանգ Ռայմոնդին։ Վշտից վախճանվեց նաև Լևոնը։ Իսկ Թորոսը (Թորոս Բ) 1143թվականին կարողացավ փախչել գերությունից և վերականգնել Հայոց ընդհատված պետականությունը։

Ռուբեն Բ

Ռուբեն Բ (ծն.թ.անհայտ–1169), Կիլիկիայի Հայոց իշխան 1169 թվականին, Ռուբինյանների ազգատոհմից։ Հաջորդել է հորը՝ Թորոս Բ–ին։ Ռուբենի անչափահասության պատճառով երկիրը ղեկավարում էր Թովմաս պայլը։ Սակայն նույն թվականին գահը բռնագրավել է Թորոս Բ–ի եղբայր Մլեհը։ Թովմաս պայլը Ռուբենին փախցրել է Հռոմկլա, որտեղ շուտով մահացել է։

Ռուբեն Գ

Ռուբեն Գ (1145-1187), Կիլիկիայի Հայոց իշխան 1175 թվականից: Ռուբինյանների ազգատոհմից: Իշխան Ստեփանեի և Հեթումյան դշխուհի Ռիթայի ավագ որդին։ Հոր եղերական վախճանից հետո մոր և կրտսեր եղբայր Լևոնի հետ դաստիարակվել և կրթվել է քեռու՝ Բակուրան իշխանի մոտ։ Գահ է բարձրացել հորեղբոր՝ Մլեհի դավադրական սպանությունից հետո։ Գահակալման սկզբին մահապատժի է ենթարկել Մլեհի դավադիրներին, զսպել որոշ իշխանների անջատամետ ձգտումները, Բյուզանդիայից ազատագրել Ադանա և Մսիս քաղաքները։ Մանուիլ I կայսեր մահից հետո Ռուբենը վերացրել է կայսրության վերջին հենակետները Դաշտային Կիլիկիայում, բյուզանդական տարրից մաքրել ծովեզերքը։ 1182 թվականին պաշարել է Հեթումյան հզոր և դեռևս կիսանկախ իշխանության կենտրոն Լաբրոնը։ Ռուբենի դեմ երկարատև պայքարում Հեթումյաններն օգնություն են խնդրել Անտիօքի դուքս Բոհեմունդից։ Վերջինս խաղաղության պայմանագիր կնքելու պատրվակով, 1185 թվականին Ռուբենին հրավիրել է Անտիոք, խարդախորեն ձերբակալել է նրան և իր զորքով ներխուժել Դաշտային Կիլիկիա։ Սակայն, հանդիպելով Ռուբենի եղբոր՝ հայկական զորաբանակի զորավար Լևոնի հակահարվածին, Բոհեմունդը նահանջել է։ 1187 թվականին Լևոնը փրկագնել է Ռուբենին, բայց վերջինս գահը կամովին հանձնել է եղբորը՝ Լևոնին, և նվիրվել կրոնին։

Լևոն Բ

Լևոն Բ (1150 թ. – մայիսի 2, 1219 թ.), հայոց թագավոր 1198–ի հունվարի 6-ից։ Ռուբինյանների արքայատոհմից։ Հաջորդել է եղբորը՝ Ռուբեն Գ–ին։

Լևոնի օրոք Կիլիկիայի Հայկական թագավորության սահմանները տարածվում էին Սելևկիայից մինչև Անտիոք, Միջերկրական ծովից մինչև Տավրոսի և Անտիտավրոսի լեռները։ Բուն Կիլիկիայից բացի Լևոնի վեհապետության ներքո էին Պանփիլիան, Իսավրիան, Լիկայոնիան և Գերմանիկեն։ Երկրի սահմանները հսկելու և պաշտպանելու համար Լևոնը վերաշինեց հին բերդերը, հիմնեց նոր ամրություններ, կառուցեց բազմաթիվ հսկիչ դիտանոցներ, ստեղծեց մշտական հզոր բանակ, հաստատեց ռազմական ուսուցման որոշակի կարգ ու կանոն։ Լևոնը կանոնավորեց կառավարման մարմինները՝ արքունի գործակալությունները, սահմանեց վասալների տեղերն ու պարտականությունները, ամրապնդեց օրինականությունը։ Պետական կայուն հարկեր սահմանելու համար Լևոնը հաշվարկի ենթարկեց երկրի գյուղերը, ագարակները, այգիները, անդաստանները։ Նրա հրամանով նորոգվեցին հին վանքերը, հիմնվեցին նորերը և նրանց կից բացվեցին վարժարաններ։ Լևոնը իր արքունիքը հրավիրեց շատ գիտնականների ու արվեստագետների, արտոնյալ պայմաններ ստեղծեց նրանց գործունեության համար։

 

Կարծիք…

Կարծում եմ, այս անհատները իրոք մեծ հռչակ ունեին և պատիվ: Ես կարծում եմ, որ նրանք կարողացել են իրենց գործը արժանապատվորեն կատարել և կարողացել են թեկուզ փոքր բանով օգուտ տալ և զարգացնել Կիլիկյան Հայաստանը:

 

Աղբյուրներ՝ Կիլիկիայի Հայկական Թագավորության առաջնորդների ցանկ

Ռուբեն Ա

Կոստանդին Ա

Թորոս Ա

Լևոն Ա

Ռուբեն Բ

Ռուբեն Գ

Լևոն Բ

Նախագիծ. 100 փաստեր քիմիայի և քիմիկոսների մասին.

1. Гранит считается лучшим проводником звука по сравнению с воздухом.

2. Наибольшее количество химических элементов открыл Карл Шелли, ведущий канадский исследователь.

3. Более 7 килограмм весит самый большой самородок из платины.

4. Международный день охраны озона приходится на 16 сентября.

5. Джозеф Блэк открыл углекислый газ в 1754 году.

6. Под действием соевого соуса происходит химическая реакция, которая заставляет убитого кальмара «танцевать» на тарелке.

7. За характерный запах фекалий отвечает органическое соединение скатол.

8. Петр Столыпин сдавал экзамен по химии у Дмитрия Менделеева.

9. Переход вещества из твердого в газообразное состояние называется сублимацией в химии.

10. Кроме ртути при комнатной температуре в жидкое вещество переходит франций и галлий.

11. Вода с содержанием метана может замерзнуть при температуре выше 20 градусов Цельсия.

12. К самому легкому газу относится водород.

13. К самому распространенному веществу в мире относится водород.

14. Одним из самых легких металлов считается литий.

15. В молодости Чарльз Дарвин был знаменит своими химическими открытиями.

16. Во сне Менделеев открыл систему химических элементов.

17. В честь стран было названо большое количество химических элементов.

18. Вещество сэра содержится в луке, которое вызывает слезы у человека.

19. В Индонезии люди добывают серу из вулкана, что приносит им большую прибыль.

20. Кроме того, серу также добавляют к косметическим средствам, которые предназначены для очищения проблемной кожи.

21. Ушная сера защищает человека от вредных бактерий и микроорганизмов.

22. Французский исследователь Б. Куртуа в 1811 году открыл йод.

23. Более 100 тысяч химических реакции ежеминутно происходит в головном мозге человека.

24. Серебро известно своими бактерицидными свойствами, поэтому способно очищать воду от вирусов и микроорганизмов.

25. Берцелиусом было впервые использовано название «натрий».

26. Железо можно легко превратить в газ, если его нагреть до 5 тысяч градусов Цельсия.

27. Половину массы Солнца составляет водород.

28. Около 10 миллиардов тонн золота содержат воды Мирового океана.

29. Когда-то было известно только семь металлов.

30. Эрнест Резерфорд был первым, кому вручили Нобелевскую премию по химии.

31. Монооксид дигидрогена входит в состав кислотных дождей и опасен для всех живых организмов.

32. Сначала платина стоила дешевле серебра из-за своей тугоплавкости.

33. Геосмин — это вещество, которое вырабатывается на поверхности земли после дождя, вызывая характерный запах.

34. В честь шведского села Иттербю были названы такие химические элементы, как иттербий, иттрий, эрбий и тербий.

35. Александр Флеминг впервые открыл антибиотики.

36. Птицы помогают определить место утечки газа, благодаря наличию в нем запаха сирого мяса, который добавляется искусственным способом.

37. Чарльз Гудьир впервые изобрел резину.

38. Из горячей воды легче получить лед.

39. Именно в Финляндии самая чистая вода в мире.

40. Самым легким среди благородных газов считается гелий.

41. В изумрудах содержится бериллий.

42. Чтобы огонь покрасить в зеленый цвет используют бор.

43. Азот может вызвать помутнение сознания.

44. Неон способен светиться красным цветом, когда через него пропустить ток.

45. В океане содержится большое количество натрия.

46. В компьютерных микросхемах используют кремний.

47. Для изготовления спичек используют фосфор.

48. Хлор может вызвать аллергические реакции органов дыхания.

49. В лампочках используют аргон.

50. Калий может гореть фиолетовым огнем.

51. Большое количество кальция содержится в молочных продуктах.

52. Для изготовления бейсбольной биты используют скандий, что улучшает их ударопрочность.

53. Титан используют для создания украшений.

54. Чтобы сделать сталь крепче используют ванадий.

55. Раритетные машины достаточно часто украшали хромом.

56. К интоксикации организма может привести марганец.

57. Кобальт используют для изготовления магнитов.

58. Для производства стекла зеленого цвета используют никель.

59. Медь прекрасно проводит ток.

60. Для увеличения эксплуатационного срока стали к ней добавляют цинк.

61. Ложки, содержащие галлий могут расплавиться в горячей воде.

62. В мобильных телефонах используют германий.

63. К токсичному веществу относится мышьяк, из которого изготавливают яд для крыс.

64. Бром может расплавиться при комнатной температуре.

65. Для производства красных фейерверков используют стронций.

66. Для производства мощных инструментов используют молибден.

67. В рентгене используют технеций.

68. В ювелирном производстве используют рутений.

69. Родий имеет невероятно красивый естественный блеск.

70. В некоторых пигментных красках используют кадмий.

71. Индий может издавать резкий звук при сгибании.

72. Для производства ядерного оружия используют уран.

73. В детекторах дыма используют америций.

74. Эдуард Бенедиктус случайно изобрел ударопрочное стекло, что сегодня широко используется в различных отраслях.

75. Самым редким элементом атмосферы считается радон.

76. Вольфрам имеет самую высокую температуру кипения.

77. Ртуть имеет самую низкую температуру плавления.

78. Аргон был открыт английским физиком Реле в 1894 году.

79. Канарейки чувствуют в воздухе наличие метана, поэтому их используют для поиска утечки газа.

80. Небольшое количество метанола может привести к слепоте.

81. Цезия относится к самому активному металла.

82. Практически со всеми веществами активно реагирует фтор.

83. Около тридцати химических элементов входят в состав человеческого организма.

84. В повседневной жизни человек часто сталкивается с гидролизом солей, например, во время стирки белья.

85. Из-за реакции окисления на стенах ущелий и карьеров появляются цветные рисунки.

86. Невозможно отстирать в горячей воде пятна от белковых продуктов.

87. Сухой лед является твердой форме углекислого газа.

88. В земную кору входит наибольшее число химических элементов.

89. С помощью углекислого газа можно получить большое количество других веществ.

90. К одному из самых легких металлов относится алюминий.

91.Жизнь химика Александра Порфирьевича Бородина связана не только с химией, но и с музыкой.

92.Эдуард Бенедиктус – химик из Франции, который сделал открытие нечаянно.

93.Семен Вольфкович занимался опытами, связанными с фосфором. Когда он с ним работал, одежда тоже пропитывалась фосфором, а поэтому, возвращаясь поздно ночью домой, профессор излучал голубоватое свечение.

94.Александр Флеминг открыл антибиотики случайно.

95.Знаменитый химик Дмитрий Менделеев был 17-ым ребенком в семье.

96.Углекислый газ был открыт английским ученым Джозефом Пристли.

97.Дедушка Дмитрия Менделеева по отцовской линии был священником.

98.Знаменитый химик Сванте Аррениус с ранних лет начал становиться полным.

99.Р.Вуд, который считается химиком из Америки, изначально работал служителем в лаборатории.

100.Первый русский учебник «Органическая химия» был создан Дмитрием Менделеевым в 1861 году.

1. Գրանիտը համարվում է լավագույն ձայնային հաղորդիչը`համեմատած օդի հետ:

2. Քիմիական տարրերի առավելագույն թիվը հայտնաբերվել է Կանադայի առաջատար հետազոտող Կարլ Շելլիի կողմից:

3. Ավելի քան 7 կիլոգրամը կշռում է պլատինի ամենամեծ նեգատը:

4. Օզոնի միջազգային օրն ընկնում է սեպտեմբերի 16-ին:

5. Ջոզեֆ Սևը հայտնաբերել է ածխածնի երկօքսիդ 1754 թվականին:

6. Սոյայի սոուսի ազդեցության ներքո տեղի է ունենում քիմիական ռեակցիա, որը առաջացնում է մեռած կաղամար է «պարել» ափսեի վրա:

7. Ֆեկերի բնորոշ հոտը համարվում է skatole- ի օրգանական համադրությունը:

8. Պյոտր Ստոլիպինը Դմիտրի Մենդելեեւի քիմիայի քննությունը հանձնեց:

9. Խառնուրդի մեջ գազի վիճակի անցումը ենթադրվում է քիմիայի մեջ սուբլիմացիա:

10. Մերկուրիից բացի սենյակային ջերմաստիճանում, հեղուկ նյութը վերածվում է ֆրանցիսկի եւ գալլիի:

11. Մեթան պարունակող ջուրը կարող է սառեցնել ջերմաստիճանը 20 սանտիմետրից բարձր:

12. Ջրածինը ամենավաղ գազն է:

13. Ջրածինը աշխարհում առատ նյութ է:

14. Թեթև մետաղներից մեկը լիթիում է:

15. Երիտասարդության տարիներին Չարլզ Դարվինը հայտնի էր իր քիմիական հայտնագործություններով:

16. Երազում Մենդելեևը հայտնաբերեց քիմիական տարրերի համակարգ:

17. Երկրների պատվին անվանվել են քիմիական տարրերի մեծ քանակ:

18. Սուրի բովանդակությունը պարունակում է աղեղ, որը անձի մեջ արցունքներ է առաջացնում:

19. Ինդոնեզիայում մարդիկ բերքահավաքում են հրաբխից, ինչը նրանց բերում է մեծ շահույթ

20. Բացի այդ, ծծումբը ավելանում է նաեւ կոսմետիկայի համար, որոնք նախատեսված են մաշկի խնդիրը մաքրելու համար:

21. Earwax- ն պաշտպանում է մարդուն վնասակար բակտերիայից եւ միկրոօրգանիզմներից:

22. 1811 թ. Ֆրանսիացի հետազոտող Բ. Կուրտուոսը յոդ հայտնաբերեց:

23. Մարդկային ուղեղում յուրաքանչյուր րոպեում ավելի քան 100 հազար քիմիական ռեակցիա է տեղի ունենում:

24. Արծաթը հայտնի է իր մանրէային հատկությունների համար, հետեւաբար կարող է մաքրել ջուրը վիրուսներից եւ միկրոօրգանիզմներից:

25. Բերզելիոսը առաջին անգամ օգտագործել է «նատրիում» անունը:

26. Երկաթը հեշտությամբ կարող է փոխակերպվել գազի, եթե այն ջեռուցվում է մինչեւ 5000 աստիճան Celsius:

27. Արեւի զանգվածի կեսը ջրածնություն է:

28. Մոտ 10 միլիարդ տոննա ոսկի պարունակում են Համաշխարհային Օվկիանոսի ջրերը:

29. Երբ հայտնի դարձավ միայն յոթ մետաղներ:

30. Էռնեստ Ռյերերֆորդը առաջինն էր Նոբելյան մրցանակ ստանալու քիմիայում:

31. Dihydrogen monoxide- ը թթվային անձրեւի բաղադրիչն է եւ վտանգավոր է բոլոր կենդանի օրգանիզմների համար:

32. Առաջին պլատինը ավելի էժան էր, քան արծաթը, իր refractoriness- ի պատճառով:

33. Գեոսմինը մի նյութ է, որն արտադրվում է երկրի մակերեսին անձրեւից հետո `առաջացնելով բնորոշ հոտ:

34. Շվեդիայի Եթերբի գյուղի պատվին կոչվել են քիմիական տարրեր, օրինակ, տտերբիում, ատրթիում, րիբիում եւ տերբիում:

35. Ալեքսանդր Ֆլեմինգը առաջին անգամ հայտնաբերեց հակաբիոտիկները:

36. ​​Թռչունները օգնում են հայտնաբերել գազի արտահոսքի տեղը `կապույտ միսի հոտի առկայության շնորհիվ, որը արհեստական ​​միջոցներով ավելացված է:

37. Շարլ Goodyear առաջին անգամ ռետինե հորինել է:

38. Ավելի հեշտ է սառույցը տաք ջուր ստանալուց:

39. Ֆինլանդիան ունի մաքուր ջուր աշխարհում:

40. Հելիումը համարվում է ամենաթույլը ազնիվ գազերի մեջ:

41. Էմերալդները պարունակում են բերիլիում:

42. Կանաչ ներկ օգտագործելու համար օգտագործվում է բոր:

43. Ազոտը կարող է առաջացնել շփոթություն:

44. Նեոնն ի վիճակի է կարմիր վառել, երբ անցնում է ընթացիկ:

45. Օվկիանոսը պարունակում է մեծ քանակությամբ նատրիումի:

46. Համակարգչային չիպսեր օգտագործել սիլիկոն:

47. Ֆոսֆորը օգտագործվում է խաղերի կատարման համար:

48. Քլորինը կարող է առաջացնել շնչառական համակարգի ալերգիկ ռեակցիաներ:

49. Լամպերը օգտագործում են արգոն:

50. Կալիումը կարող է այրել մանուշակագույն կրակով:

51. Կաթնամթերքի մեծ քանակությամբ կալցիում կա:

52. Scandium- ն օգտագործվում է բեյսբոլի միաթ, որը բարելավում է ազդեցության դիմադրությունը:

53. Տիտանը օգտագործվում է զարդեր ստեղծելու համար:

54. Արտադրել պողպատե ուժեղ օգտագործումը վանադիում:

55. Հաճախ քրոմով զարդարված հազվագյուտ մեքենաներ:

56. Մանգան կարող է հանգեցնել մարմնի ծխելու:

57. Կոբալտը օգտագործվում է մագնիսներ պատրաստելու համար:

58. Նիկելը օգտագործվում է կանաչ ապակիների արտադրության համար:

59. Պղնձը կատարելապես կատարում է ընթացքը:

60. Ավելացվում է պողպատի ցինկի գործառնական կյանքը:

61. Գալլի պարունակող գդալները կարող են հալեցնել տաք ջրում:

62. Բջջային հեռախոսները օգտագործում են գերմանական:

63. Թունավոր նյութը մկնդեղ է, որի թույնը պատրաստվում է առնետների համար:

64. Brom- ը կարող է հալվել սենյակային ջերմաստիճանում:

65. Կարմիր հրավառություն արտադրելու համար ստրոնտիում օգտագործեք:

66. Մոլիբդենը օգտագործվում է հզոր գործիքների արտադրության համար:

67. Ռենտգեններում technetium- ն օգտագործվում է:

68. Ռուտենիան օգտագործվում է զարդերի արտադրության մեջ:

69. Ռոդիումը ունի աներեւակայելի գեղեցիկ բնական փայլ:

70. Որոշ պիգմենտային ներկերում օգտագործվում է կադմիում:

71. Հնդկաստանը կարող է կտրել ձայնը, երբ ճկվում է:

72. Ուրանը օգտագործվում է միջուկային զենքի արտադրության համար:

73. Ամերիկացիները օգտագործվում են ծխի դետեկտորներում:

74. Էդվարդ Բենեդիկտը պատահականորեն հորինել է ազդեցության կայուն ապակի, որն այժմ լայնորեն օգտագործվում է տարբեր ոլորտներում:

75. Ռադոնը համարվում է մթնոլորտի ամենատարածված տարրը:

76. Վոլֆրամը ունի ամենաբարձր եռման կետը:

77. Մերկուրին ունի նվազագույն հալման կետ:

78. Արգոն հայտնաբերվել է անգլերեն ֆիզիկոս Ռեդի կողմից 1894 թվականին:

79. Կանաներն օդում զգում են մեթան, ուստի դրանք օգտագործվում են գազի արտահոսքի որոնման համար:

80. Մեթանոլի փոքր քանակությունը կարող է հանգեցնել կուրության:

81. Cesium- ն առավել ակտիվ մետաղ է:

82. Գրեթե բոլոր նյութերը ակտիվորեն արձագանքում են ֆտորին:

83. Քսան քիմիական տարրը մարդու մարմնի մաս է կազմում:

84. Ամենօրյա կյանքում մարդը հաճախ հանդիպում է աղերի հիդրոիզի, օրինակ `լվացքի ընթացքում:

85. Օքսիդացման ռեակցիայի պատճառով ձորերի եւ քարերի պատերին հայտնվում են գունային նախշեր:

86. Հնարավոր չէ լվանալ տաք ջրով սպիտակուցի արտադրանքից:

87. Չոր սառույցը ածխածնի երկօքսիդի ամուր ձեւն է:

88. Քիմիական տարրերի առավելագույն քանակը մտնում է երկրի խառնուրդը:

89. Այլ նյութերի մեծ քանակ կարելի է ձեռք բերել ածխաթթու գազով:

90. Ալյումինը ամենաթանկարժեք մետաղներից մեկն է:

91. Քիմիկոս Ալեքսանդր Բորոդինի կյանքը կապված է ոչ միայն քիմիայի, այլև երաժշտության հետ:

92. Էդվարդ Բենեդիկտոսը քիմիկոս է Ֆրանսիայից, որը հայտնաբերումն անպատեհ է դարձնում:

93. Սեմեն Վոլգովիչը զբաղվել է ֆոսֆորով փորձարկումներով: Երբ նա աշխատել է նրա հետ, նրա հագուստները նույնպես ներծծվում էին ֆոսֆորով, եւ, հետեւաբար, գիշերը ուշ երեկոյան տուն վերադառնալու ժամանակ պրոֆեսորը լուսավոր գույն էր հաղորդում:

94. Ալեքսանդր Ֆլեմինգը պատահաբար հայտնաբերեց հակաբիոտիկները:

95. Հայտնի քիմիկոս Դմիտրի Մենդելեևը ընտանիքում 17-րդ երեխան էր:

96. Ածխաթթու գազը հայտնաբերվել է անգլերենի գիտնական Ջոզեֆ Պիեստլիի կողմից:

97. Դմիտրի Մենդելեեւի կրտսեր եղբայրական գիծը քահանա էր:

98. Հայտնի քիմիկոս Սվանտե Արրենիոսը սկսեց դառնալ վաղ տարիքից:

99. R.Wood, որը համարվում է ամերիկացի քիմիկոս, սկզբում աշխատել է որպես լաբորատորիայի նախարար:

100. Առաջին ռուսաց դասագիրքը «Օրգանական քիմիա» ստեղծվել է 1861 թվականին Դմիտրի Մենդելեևի կողմից:

 

Պատմություն. Հետազոտական աշխատանք.

«Կիլիկյան Հայաստանի մշակույթը»

Կիլիկիայի բնակչության մեծ մասը հայ էր էին: Բնակչության խայտաբղետությունն ունեցավ իր ազդեցությունը Կիլիկիայի մշակույթի վրա։ Կիլիկիայի հայ ազնվականությունը շատ բաներ վերցրեց Ֆրանսիայից, օրինակ ասպետությունն ու շատ ֆրանսիական պաշտոնների անվանումներ։ Որոշ հայեր ընդունեցին ուղղափառություն և կաթոլիկություն, սակայն այդ ամենը չունեցավ միակողմանի ազդեցություն, քանի որ հայկական մշակույթի որոշ տարրեր ներմուծվեցին նաև Եվրոպա։ Կիլիկիայում էին գործում ժամանակի հայտնի հայ արվեստագետներ, օրինակ հայտնի մանրանկարիչ Թորոս Ռոսլինը, ով գործել է Հռոմկլա քաղաքում 13-րդ դարում: Հայտնի ռուս պատմաբան Վալերի Բրյուսովը իր աշխատությունների մեկում նկարագրում է Կիլիկյան Հայաստանը, որպես «մարդկության հոգևոր կյանքի համաշխարհային կենտրոններից մեկը»: Կիլիկյան Հայաստանի մշակույթը բակացած էր բազմաթիվ ճյուղերից, որոնցից են մանրանկարչությունը, ճարտարապետությունը, կերպարվեստը, թատրոնը, երաժշտությունը և այլն:

 

Կերպարվեստ.

Կիլիկիայի գեղարվեստական ժառանգությունը հիմնականում ներկայացված է մանրանկարչության, որմնանկարչության, քանդակագործության և կիրառական արվեստի (ոսկերչություն և արծաթագործություն) նմուշներով։ Ի տարբերություն մյուս բնագավառների՝ գրքարվեստի հուշարձանների արտակարգ հարստությունը վկայում է գրքի ձևավորման աննախընթաց ծաղկումը նախորդ դարերի հայ մանրանկարչության համեմատությամբ։ Կիլիկիայի մանրանկարչության դպրոցը կազմավորվել է 12-րդ դարում. նշանավոր կենտրոններն էին Դրազարկը, Սկևռան, Հռոմկլան և Դռները։ Հայ նկարիչները մի քանի տասնամյակում ստեղծել են ինքնուրույն դիմագծով բարձր մակարդակի գրքի ձևավորման արվեստը։ Դրազարկի դպրոցը մեծ վերելք է ապրել 13-րդ դարում։ Սկևռայում է ստեղծագործել Կոստանդինը, որի նկարազարդած ձեռագիրը աչքի է ընկնում կիլիկյան գրքարվեստում առաջին անգամ հանդիպող 2 տերունական նկարազարդումներում արտացոլվել են 11-րդ դարի հայ մանրանկարչության ավանդույթները և  հայկական, հունական, վրացական և լատինական վանքերի համագործակցությամբ ստեղծված պատկերագրական օրինաչափությունները։ Ավետարանները, Երուսաղեմի Սուրբ Հակոբյանց վանք, ձեռագիր  մանրանկարներում վերածնել է հին թեմաները, ներմուծել գրքի ձևավորման նոր եղանակներ, զարգացրել բազմանկար, պատմող, նկարչությունը։ Ռոսլինի արվեստը մեծապես ազդել է կիլիկյան մանրանկարչության հետագա զարգացման վրա։ Գրեթե նույն ժամանակ գրիչ և ծաղկող Հովհաննես Արքաեղբոր ջանքերով Գռների վանքին կից ստեղծվել է գրչատուն, որտեղ ծաղկած բազմաթիվ մատյաններում  առաջին անգամ ի հայտ են եկել բազմաթիվ աստվածաշնչյան կերպարներ:13-րդ դարի 2-րդ կեսին մանրանկարչությունն աննախադեպ առաջընթաց է ունեցել նաև Դրազարկի և Մաշկևորի վանքերում, Տարսոն, Մամեստիա, Սիս քաղաքներում։ Դրազարկում հայտնի են Հովհաննես Ծաղկողը և Թորոս Փիլիսոփան։ Թորոս Ռոսլինի և նրա հետևորդների բուռն շարժումը 14-րդ դարում աստիճանաբար մարել է։ 14-րդ դարի վերջի խոշոր մանրանկարիչը Սարգիս Պիծակն է, որն ստեղծագործել է Դրազարկում, Ասում, Սկևռայում և այլուր։ Նրա աշխատանքները զերծ են նախորդ վարպետների շարժուն, պաթետիկ լարվածությունից, ունեն գրափիկդեկորատիվ, չոր գծանկար և հարթապատկերային ոճ, կարևորված է զարդը: Հետագա շրջանի մանրանկարչությունը զարգացել է նրա արվեստի ազդեցությամբ։

 

Մանրանկարչություն.

 

Կիլիկիայի մանրանկարչության դպրոցներից մեկը, որ կազմավորվել է 12-րդ դարում, Կիլիկիայի հայկական պետությունում և գոյատևել է մինչև 1380-ական թվականները։ Հայ ժողովրդի պատմության այդ շրջանը նշանավորվել է համազգային մշակույթի վերելքով։ Դրա լավագույն վկայություններից է գրքի գեղարվեստական ձևավորումը։ 12-րդ դարի առաջին կեսից մինչև 1350-ական թվականներին Դրազարկի, Սկևռայի, Ակների, Դռների, Բարձրբերդի և հատկապես Հռոմկլայի գրչատներում աշխատել են տաղանդավոր նկարիչներ Գրիգոր Մլիճեցին, Կոստանդինը, Վարդանը, Կիրակոսը, Հովհաննեսը, Թորոս Ռոսլինը, Գրիգոր Պիծակը, Սարգիս Պիծակը և ուրիշներ։ Բազմաթիվ են նաև բարձրարվեստ մանրանկարներով զարդարված ձեռագրերը, որոնց ծաղկողների անունները մեզ չեն հասել: Կիլիկյան պահպանված հնագույն ձեռագրերը հիմնականում գրվել ու պատկերազարդվել են Դրազարկի գրչատներում և մի շարք գծերով առնչվում են նախորդ շրջաններին։ Հայրենիքից գաղթելով և ապաստանելով Բյուզանդիայի արևելյան սահմաններում՝ հայերը տարել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնք հետագայում սկզբնաղբյուր են եղել նոր մատյանների համար։ Ստեղծված պատմաքաղաքական իրադրությունների շնորհիվ Կիլիկիայի հայկական պետությունը անընդհատ շփման մեջ է եղել հարևան ժողովուրդների մշակույթի ու արվեստների հետ. դա մեծ նշանակություն է ունեցել կիլիկյան մանրանկարչության զարգացման համար։ Հիմք ունենալով ազգային հարուստ ավանդույթները, օգտագործելով հարևան ժողովուրդների (հատկապես Բյուզանդիայի) գեղարվեստական նվաճումնեը՝ Կիլիկիայում ստեղծվել է գրքարվեստի առանձնահատուկ մի ոճ, որին բնորոշ են նրբագեղ, պլաստիկ ձևերն ու գունային հարուստ համադրությունները։ Ճոխ պատկերազարդված խորանները կորցրել են իրենց դեկորատիվ-ճարտարապետական բնույթը։ Անվանաթերթերի հորինվածքները առավել հավասարակշռված բնույթ են ստացել։ Կիլիկյան պատկերագրությունը, հիմնականում մնալով կանոնիկ համակարգերի շրջանակներում, հաճախ դուրս է եկել միջնադարյան պատկերագրության սահմանափակումներից։ 12-րդ դարի երկրորդ կեսից Սկևռան դարձել է Կիլիկյան մանրանկարչության կենտրոններից մեկը, որտեղ կազմակերպվել են նոր ոճի հիմնական սկզբունքները։ Մեզ հայտնի են Սկևռայի երեք մանրանկարիչներ՝ Վարդանը, Կոստանդինը և Գրիգոր Մլիճեցիին։ Սրանց ստեղծագործություններով նոր փուլ է սկսվում կիլիկյան մանրանկարչությունում։ Կիլիկյան գրքարվեստի հիմնական սկզբունքները որոշակի դրսևորվել են 1173 թվականին Գրիգոր Մլիճեցու պատկերազարդած Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» ձեռագրում։ Անվանաթերթի նուրբ ծաղկազարդումներից բացի մանրանկարիչը ստեղծել է Գրիգոր Նարեկացու չորս դիմանկար։ Այս առումով 1173 թվականի «Նարեկը» առանձնակի տեղ է գրավում ողջ հայկական մանրանկարչությունում։ 12-րդ դարի դարի վերջին տասնամյակի Կիլիկիայի մանրանկարչության դպրոցի բնութագրող հուշարձաններից են նաև 1193 թվականին Կոստանդինի պատկերազարդած ձեռագիրը և 1197 թվականին Գրիգոր Մփճեցու ծաղկած «Սկևռայի Ավետարանը»։ Եթե 1173 թվականի «Նարեկի» ֆիգուրատիվ պատկերներում դեռ առկա են նախորդ շրջանին բնորոշ վերապրուկները, ապա նոր ոճը առավել ցայտուն է արտահայտվել 1193 և 1197 թվականների ձեռագրերում։ 13-րդ դարի առաջին կեսին կիլիկյան մանրանկարչության զարգացումը կարճատև դադար է ապրել։ Հեթում Ա-ի թագավորության շրջանում Կիլիկիայում մշակույթի զարգացման համեմատաբար բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվել։ 13-րդ դարի երկրորդ կեսին Կիլիկիայի մանրանկարչությունը հասել է ծաղկման ամենաբարձր փուլին։ Լայն գործունեություն են ծավալել Ակների, Դռների ու Բարձրբերդի գրչատները։ Այդ վանքերի բարգավաճումը ակամա կապվում է Հովհաննես Արքաեղբոր անվան հետ։ Լինելով շնորհալի գրիչ՝ նա հաճախ ինքն է արտագրել (գուցե և պատկերազարդել) ձեռագրերը, որոնց մանրանկարները գրքի ձևավորման յուրահատուկ սկզբունքներով են կատարված, հակառակ մինչ այդ եղած սովորությունների, երբ ձեռագրերը զարդարվում էին խորաններով ու տերունական պատկերներով։ Ակներում, Դռներում և Բարձրբերդում պատկերազարդված մատյանների հիմնական հարդարանքը, գլխազարդերի հետ մեկտեղ, եղել են բիբլիական հերոսների (առաքյալներ, մարգարեներ) պատկերները։ Մյուս կողմից՝ կատարման բարձր տեխնիկայի ու առանձին տիպերի մեկնաբանությամբ այդ ձեռագրերի մանրանկարները որոշ աղերսներ ունեն բյուզանդական մանրանկարչության հետ։ Հովհաննեսի անվան հետ կապված ձեռագրերը մի ինքնուրույն խումբ են կազմում, և հիշատակված վանքերի գրչատները համախմբվում են որպես մի ամբողջական՝ «Հովհաննես Արքաեղբոր դպրոց»։ Հռոմկլայի գրչատների գործունեության սկիզբը պետք է համարել 1160-ական թվականները։ Այնտեղ պատկերազարդված հնագույն մատյանը 1166 թվականի Ավետարանն է, որը բնութագրվում է որպես նոր շրշանի անցման հուշարձան։ Հռոմկլան կիլիկյան մանրանկարչության գլխավոր կենտրոնն է դարձել 13-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Այս փայլուն շրջանը կապված է կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու անվան հետ, որը հովանավորել է ժամանակի լավագույն վարպետներին։ Հռոմկլայում աշխատող նշանավոր վարպետների անվանաշարքը սկսվում է մանրանկարիչ և գրիչ Կիրակոսով։ Նրա պատկերազարդած ձեռագրերը վկայում են կիլիկյան մանրանկարչության մեծ առաջընթացը։ Հռոմկլայի գրքարվեստը բնութագրող հաջորդ հուշարձանը 1253 թվականին Հովհաննեսի պատկերազարդած ձեռագիրն է։ Հովհաննեսը և Կիրակոսն են եղել 1240-60-ական թվականների կիլիկյան մանրանկարչության նշանավոր ներկայացուցիչները։ Այդ ժամանակ էլ հող է նախապատրաստվել 13-րդ դարի երկրոդ կեսի նշանավոր մանրանկարիչների համար, երբ մի շարք անհայտ վարպետների աշխատանքներում, հատկապես, Թորոս Ռոսլինի պատկերազարդած մատյաններում հայկական մանրանկարչությունը հասել է իր բարձրակետին։ Այս շրջանում փոխվել է նաև կիլիկյան ձեռագրերի ձևավորման բնույթը։ Մինչ այդ ձեռագրերի հարդարանքը սահմանափակվում էր ճոխ զարդարված խորաններով և ավետարանիչների պատկերներով։ 13-րդ դարի երկրորդ կեսից թեմատիկ մանրանկարները մեծ տեղ են գրավում։ Հիմնականում պահպանելով պատկերագրական կանոնիկ սկզբունքները (բյուգանդական)՝ Կիլիկիայի վարպետները բազմաթիվ նորույթներ են մտցրել, գրքի գեղարվեստական ձևավորմանը հաղորդել ազգային ինքնատիպ երանգավորում։ Բնորոշ են դարձել նրբագեղ ձևերը։ Բարձր զարգացման է հասել զարդանկարչությունը։ Բարդ հյուսվածքավոր զարդապատկերներն ու բուսական մոտիվները հաճախ միահյուսվել են ֆանտաստիկ կերպարներին, թռչուններին ու մարդկային ֆիգուրներին։ Գծանկարը դարձել է պարզ ու արտահայտիչ, գունաշարին հաղորդվել նուրբ համադրումներ։ Կիլիկյան մանրանկարչության ծաղկուն շրջանում առկա է ոճական երկու հոսանք։ Առաջինը՝ գեղանկարչության ազատ ոճը, երբ մանրանկարիչը անկաշկանդ վերաբերմունք ունի պատկերագրական սխեմաների նկատմամբ, համարձակ է կատարողական տեխնիկայի և գույների ընտրության բնագավառում։ Որոշ մանրանկարիչներ (Թորոս Ռոսլին) ընդգծում են պատկերվող երևույթի ու պերսոնաժների ներքին հոգեբանական կողմը։ Մյուսը համեմատաբար գրաֆիկական ոճն է, որը ավելի տարածում է գտել XIII դարի վերջին քառորդում և պատկերագրական ձևերի նկատմամբ ունեցած պահպանողական վերաբերմունքի հետ հիմք էր հետագա շրջանի համար։ 1375 թվականին Կիլիկիայի հայկական երբեմնի հզոր պետությունը դադարել է գոյություն ունենալուց։ Ստեղծված հասարակական-քաղաքական ճըգնաժամի պատճառով խաթարվել է կիլիկյան մանրանկարչության վերընթաց ուղին։ Չնայած դրան, 14-րդ դարի կիլիկյան մանրանկարչությունը, մասնավորապես զարդարվեստի, կատարողական տեխնիկայի ու էջի ձևավորման հարցերում, մեծ նվաճումների է հասել։ Պահպանվել են ձեռագրեր, որոնց ծաղկազարդումը թեպետ հաճախ սահմանափակվում է միագույն ու գծապատկերով կատարված խորաններով, գլխատառերով ու լուսանցազարդերով, այնուամենայնիվ, դրանցում ես դրսևորվել է ծաղկողի վարպետությունը։ 14-րդ դարում կիլիկյան մանրանկարչության մեջ առանձնակի տեղ ունի ժամանակի ամենաաչքի ընկնող մանրանկարիչ Սարգիս Պիծակը։ Նրա պատկերազարդած բազմաթիվ մանրանկարներ վառ գույներով ու գրաֆիկական ոճով, հորինվածքի և կատարողական ձևերի վարպետությամբ նշանավորում են կիլիկյան մանրանկարչության վերշնակետը։ Կիլիկիայի հայկական պետության անկումից հետո սկսվել է հայերի մասսայական գաղթը։ Երկրից հեռացել են նաև մանրանկարիչ վարպետները։ Այս հանգամանքը նպաստել է կիլիկյան մանրանկարչության սովորույթների տարածմանն ինչպես բուն Հայաստանում, այնպես էլ հայկական գաղթավայրերում։

 

 

Երաժշտություն.

Կիլիկիայում երաժշտական մշակույթն սկզբնավորվել է 10-11-րդ դարերում՝ բուն Հայաստանից փոխանցված երաժշտական բանավոր և գրավոր ավանդույթների հիման վրա։ ժողովրդական երգ-երաժշտությունը ծաղկել է հատկապես 11-12-րդ դարերում, նկատելիորեն ազդել հոգևոր երգարվեստի վրա, նպաստել հայ տաղերգության ծագմանն ու զարգացմանը և այլն։ Գուսան, արվեստում համալրվել ու կատարելագործվել է ժողովրդական և մասնագիտացված նվագարանների միակցությունը, զարգացել են հայրենները և քնար, ու վիպարգական բանահյուսությունը։ Ժողովրդական և գուսանական երգերից սակավաթիվ նմուշներ են պահպանվել, մեզ հասած նյութերը հիմնականում վերաբերում են հոգևոր երաժշտությանը։ Անիի անկումից անմիջապես հետո ազգային հոգևոր երգարվեստը ծաղկել է նաև Կիլիկիայում։ Քիչ ավելի ուշ գրեթե լիակատար իրագործվել են հայ հոգևոր մասնագիտացված երաժշտության՝ որպես միաձայնային արվեստի, պատմական բազմադարյան զարգացման գլխավոր միտումները։ Ամբողջապես ազգայնացվել են պաշտամունքն ու պաշտոներգությունը՝ քրիստոնեական երաժշտաբանաստեղծական կենցաղավարող ժանրերի վերջնական հայացմամբ։ Մեղեդային, վիպաքնարականության տարրերի շնորհիվ հայ հոգևոր երաժշտությունը դարձել է քրիստոնեական արվեստի ազգային շքեղ հատվածներից։ Շարականերգությունը հարստացվել է դարձվածք, զարտուղի, ծանր ու ստեղի տիպի եղանակներով։ 13-րդ դարի 1-ին տասնամյակներում Սսում ստեղծվել է խազավոր Շարակնոցի առավել ամբողջ, խմբագրությունը («հյըլկցի»՝ Գրիգոր Խուլի անունով), որը դարձել է Գևորգ Սկևռացու 13-րդ դարի վերջին խմբագրության հիմքը։ Ջարգացել են նաև «մանրուսման եղանակները», որոնք հանդիպում են 13-րդ դարից՝ մի շարք ուրույն խմբագրություններում՝ ժամանակի հեղինակավոր երաժշտապետների անուններով («Կոստանդի», «Առաքելցի», «Ասեցի» և այլն)։ 13-րդ դարի կեսերին Սսում ստեղծվել է զարդոլորուն երգեցողությունների մեկ այլ մատյան՝ Գանձարանը։ Ավարտուն տեսք են ստացել թվերգի նշաններով Ավետարանը, Խազավոր Շարակնոցը, Ճաշոցը, Մաշտոցը, Ճառընտիրը և այլն։ Վանական համալիրներում, դրանց կից բարձրագույն տիպի դպրոցներում և արվեստանոցներում են դաստիարակվել ժամանակի նշանավոր երաժիշտ բանաստեղծներ Գրիգոր Գ Պահլավունին, Ներսես Լամբրոնացին, Գրիգոր Սկևռացին, Գրիգոր Անավարզեցին և ուրիշներ։ Ներսես Շնորհալու ստեղծագործությունը մեծ ու նշանակալի երևույթ է համահայկական, նաև համաքրիստոնեական (մանավանդ՝ արլ. քրիստ.) չափանիշներով։ Կիլիկիայի՝ հայկական երաժշտամշակութային զարգացման մայրուղուց դուրս գալուց հետո էլ երկար ժամանակ շարունակվել է նրա ավանդույթների ազդեցությունը հայ իրականության վրա։ Առհասարակ ուշ միջնադարում (ընդհուպ մինչև 19-րդ դար) հայ գրիչները, երգիչներն ու խազագետներն օգտվել են կիլիկյան ծիսակատարկան մատյաններից և աշխատել միաձուլել Կիլիկյան ու բուն Հայաստանի երաժշտական լավագույն ավանդույթները։

Թատրոն.

Կիլիկիայի թատրոնը ստեղծվել ու զարգացել է միջնադարյան աշխարհիկ կյանքի գեղարվեստական արտահայտության քաղաքային արդյունքում։ Զարգացել է գրական մշակույթից անկախ, առաջավորասիական երգ-էպիկական ու խաղային բանահյուսության հիմքի վրա, եղել դասական միջնադարին բնորոշ թատերական համակարգերից։ Ըստ Գրիգոր Մարաշեցու (12-րդ դար) և Գրիգոր Դ Տղայի (12-րդ դար) անուղղակի վկայությունների՝ քաղաքներում եղել են մշտական խաղավայրեր կամ թատերական շենքեր՝ հրապարակով (տեսլարան, ներկայիս՝ մանեժ) և տաղավարով (խորան, ներկայիս՝ կոգիս)։ Ներկայացվել են միմոս, ինտերմեդիաներ, կատակային և թեմատիկ տեսարաններ (դիմակներով), տեղի են ունեցել հեծելախաղեր, կրկեսային ցույցեր և այլն։

 

Գրականություն.

12-14-րդ դարերում Կիլիկյան Հայաստանում նորովի են դրսևորվել հայ գրական ավանդույթները, արմատավորվել ու զարգացել նոր ժանրեր։ Առանձնահատուկ տեղ ունի Ներսես Շնորհալու ստեղծագործությունը։ Բարսեղ Քեսունեցին  հայտնի է Մարաշի և Քեսունի լատին իշխան Պաղտուինի հիշատակին նվիրված վարքավկայաբանական մի գրվածքով, որը վարքի, վկայաբանության, աղոթքի, խոստովանության, քրիստոնեական քարոզի տարրերից հյուսված ինքնատիպ երկ է։ Նշանավոր դեմքերից են առակագիր Վարդան Այգեկցին, բանաստեղծ, մատենագիր Գրիգոր Սկևռացին, Գևորգ Սկևռացին, Գրիգոր Սկևռացու քեռորդին ու աշակերտը, գրել է մեկնություններ, ներբողներ, խրատներ, գանձեր, տաղեր), պատմիչ, աշխարհագետ Վարդան Արևելցին և ուրիշներ։

 

Կարծիք…

Կարծում եմ, որ Կիլիկյան Հայաստանի մշակույթը բավական զարգացած էր և գեղեցիկ: Ինձ բոլոր ճյուղերն էլ դուր եկան և զարմացրին, սակայն մանրանկարչությունն ու երաժշտությունը առանձնահատուկ դուր եկան: Կարծում եմ, որ շատ կարևոր դեր ուներ այս մշակույթը, որը այսքան զարգացած էր:

 

Աղբյուրներ՝ Կիլիկիայի հայկական թագավորություն

Կիլիկիայի կերպարվեստ

Կիլիկյան Հայաստանի մանրանկարչությունը

Կիլիկյան Հայաստանի երաժշտությունը

Կիլիկյան Հայաստանի թատրոն

Կիլիկյան Հայաստանի գրականությունը

 

 

 

«Բարեկամություն» ճամբարում…

Այսպես անցավ բարեկամական և հաճելի ևս մի օր…

Լաբարատոր աշխատանք. քիմիա

Տարրերի առաջին դասակարգումը

Բոլոր տարրերը բաժանեցին երկու մեծ խմբերի՝մետաղների և ոչ մետաղների: Մետաղները բացի սնդիկից պինդ են, ունեն մետաղական փայլ, պլաստիկ են, ունեն ջերմա և էլեկտրահաղորդականություն: Ոչ մետաղները, եթե պինդ են, փխրուն են մեծ մասը հեղուկ կամ գազային նյութեր են , չունեն փայլ, չունեն ջերմա և էլեկտրահաղորդականություն: Այս դասակարգումը թերի էր, որովհետև գտնվեցին տարրեր, որոնք ունեին և՛ մետաղական, և՛ ոչ մետաղական հատկություններ: Առանձնացրեցին ամենաակտիվ մետաղները, որոնք կոչվեցին Ալկալիական մետաղներ՝ Li, Na, K, Rb, Cs, Fr: Ոչ մետաղներից առանձնացրեցին ամենաակտիվ ոչ մետաղները, որոնք կոչվեցին հալոգենները (hալոգեն բառը հուներեից թարգմանվում է աղ ծնող)` F₂, Cl₂, Br₂: Մետաղները կազմված են ատոմներից, իսկ ոչ մետաղները մոլեկուլներից: Առանձնացրեցին երրորդ խումբ, որը կոչվեց ազնիվ գազեր՝ He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn: Ազնիվ գազերը կազմված են ատոմներից, նրանց ատոմները այնքան պասիվ են, որոնք չեն միանում իրար և ուրիշ ատոմների հետ չեն առաջացնում մոլեկուլներ:

 

Ինչպե՞ս է ստեղծվել պարբերական աղյուսակը…

Բոլոր տարրերը գրվեցին ըստ հարաբերական ատոմային զանգվածների մեծացումով, տարրերը համարակալվեցին և այդ համարները կոչվեցին կարգաթվեր: Նկատեցին, որ ամեն մի ութ տարրից հետո կրկնվում են տարրերի հատկությունները: Այդ երկար շարքը բաժանեցին ավելի կարճ շարքերի այնպես որ ալկալիական մետաղները ընկնեն իրար տակ, հալոգենները իրար տակ, իսկ ազնինվ գազերը իրար տակ: Այդ շարքերը կոչվեցին պարբերություններ: Պարբերությունները տարրերի հորիզոնական շարքեր են, որոնք գրված են ըստ կարգաթվերի մեծացումով, սկսվում են ալկալիական գազերով և ավարտվում ազնիվ գազերով: Կա յոթ պարբերություն: Առաջին, երկրորդ և երրորդ շարքերը փոքր պարբերություններ են, իսկ չորորդը, հինգերորդը, վեցերորդը և յոթերորդը մեծ պարբերություններ: Ուղղաձիգ շարքերը կոչվում են խմբեր: Խմբերը բաժանվում են գլխավոր և երկրորդական ենթախմբերի: Գլխավոր է կոչվում այն ենթախումբը, որը կազմված է և՛ փոքր, և՛ մեծ պարբերության տարրերից: Երկրորդական է կոչվում այն ենթախումբը, որը կազմված է միայն մեծ պարբերության տարրերից:

Օրենքներ…

• Պարբերության համարը ցույց է տալիս էլեկտրոնային շերտերի քանակը:
• Կարգթիվը ցույց է տալիս պրոտոնների և էլեկտրոնների թիվը:
• Խմբի համարը, եթե տարրը գտնվում է գլխավոր ենթախմբում ցույց է տալիս էլեկտրոնների թիվը վերջին շերտում:
• Էլեկտրոնների զանգվածը 2000 անգամ փոքր է պրոտոնների և նետրոնների զանգվածից:
• Նրա զանգվածը ընդունում ենք զրո:
• Z-ը կարգաթիվ է:

 

Ատոմի բաղադրությունը…

Փոքր n-ը շերտի համարն է, իսկ մեծ N-ը էլեկտրոնների թիվը: Այն տարրերը, որոք վերջին շերտում ունեն չորսից քիչ էլեկտրոններ պետք է կորցեն և կունենան մետաղական հատկություններ, իսկ որոնք չորսից շատ ունեն պետք է ընդունեն և կունենան ոչ մետաղական հատկություններ: Պարբերություններում մետաղական հատկությունները թուլանում են, իսկ ոչ մետաղական հատկությունները ուժեղանում են: Խմբերում մետաղական հատկությունները ուժեղանում են, իսկ ոչ մետաղական հատկությունները թուլանում են:

 

 

Նախագիծ. հետաքրքիր փաստեր քիմիայի մասին

Интересные факты о химии.

1. Для обеспечения стандартного полета современного самолета необходимо около 80 тонн кислорода. Столько же кислорода производят 40 тысяч гектаров леса во время фотосинтеза.
2. Около двадцати граммов соли содержится в одном литре морской воды.
3. Длина 100 миллионов атомов водорода в одной цепи составляет один сантиметр.
4. Около 7 мг золота можно извлечь из одной тонны воды Мирового океана.
5. Около 75 % воды содержится в человеческом организме.
6. Масса нашей планеты увеличилась на один миллиард тонн за последние пять столетий.
7. К тончайшей материи, которую может увидеть человек, относятся стенки мыльного пузыря.
8. 0.001 секунды — скорость лопания мыльного пузыря.
9. При температуре пяти тысяч градусов Цельсия железо превращается в газообразное состояние.
10. Солнце за одну минуту производит больше энергии, чем нужно нашей планете на целый год.

Հետաքրքիր փաստեր քիմիայի մասին.

1. Սովորական ինքնաթիռի թռիչքի համար անհրաժեշտ է մոտ 80 տոննա թթվածին: Այդքան թթվածին ստանում են 40.000 ծառերից ֆոտոսինթեզի ժամանակ:

2.  Մեկ գրամ ծովի ջրի մեջ կա 20 գրամ աղ:

3. Շղթայում 100 միլիոն ջրածնի ատոմների երկարությունը մեկ սանտիմետր է:

4. Մեկ տոննա համաշխարհային օվկիանոսի ջրից կարելի է ստանալ 7մգ ոսկի:

5. Մարդու օրգանիզմի մոտ 75% ջուր է:

6. Մեր մոլորակի զանգվածը վերջին հինգ դարերի ընթացքում ավելացել է մեկ միլիարդ տոննա:

7. Լավագույն թաղանթը, որը մարդը կարող է տեսնել, օճառի պղպջակների պատերն են:

8. Օճառի փուչիկի պայթյունի արագությունը 0.001 վայրկյան է:

9. Հինգ հազար աստիճան ջերմաստիճանի դեպքում երկաթը վերածվում է գազային վիճակի:

10. Արևը մեկ րոպեում ավելի շատ էներգիա է արտադրում, քան մեկ տարի ամբողջ մոլորակին հարկավոր է:

Project week. Sketch.

Առողջագիտություն. 23.03. Սննդամթերքի կալորիաներ…

Աշխարհագրություն. Նախագծային շաբաթ.

• Բրնձի արտադրություն

• Ցորենի արտադրություն

• Գինու արտադրություն

• Կարտոֆիլի արտադրություն