Մարդը կթում է…հավին
Մենք գիտենք, որ կիթ նշանակում է «կթելը» Դրա համար էր Հովհաննես Թումանյանը «Անուշ» պոեմում գրում է.
Ոչխարը բեր կիթ,
Օրը ճաշ դառավ…
Ուրեմն կովկիթ էլ նշանակում է «Կով կթելը» (նաև «կով կթող անձ»)։ Իսկ հավկի՞թ։ Նույն տրամաբանությամբ այս մեկն էլ «պիտի թարգմանենք» «հավ կթելը»։ Բայց չէ՞ որ դա անմտություն է։
Հիրավի, այդ բառն անիմաստ կազմություն կլիներ, եթե լեզվի պատմությունից մեզ հայտնի չլիներ, որ «կիթ» արմատը, նախքան «կթելը» իմաստն արտահայտելը, նշանակել է «առհասարակ (կենդանուց) արդյունք (կաթ, ձու, կարագ) քաղելը»։ Ուրեմն՝ հավկիթ նշանակում է «հավից քաղված արդյունք՝ ձու»։ Ձկնկիթ՝ ձկից քաղված արդյունք՝ խավիար»
Բայց միայն կենդանուց քաղվածը չէր կոչվում այդպես։ Կիթ արմատն ուներ (և ունի) նաև կութ տարբերակը, որն առանձին չի գործածվում և հանդիպում է այգեԿՈՒԹ բառի մեջ, որն, ուրեմն, նշանակում է «այգու արդյունքը՝ պտուղը քաղելը, այգեքաղ»։ Ահա թե ինչու ամերիկահայ գրող Վահե Հայկը կարող է իր «Այգին ու այգեկութը» հուշագրական ակնարկում բանաձևել այսպիսի նախադասություն՝ «Ու կը կթեին այգին, կը քաղեին թուփերուն կաթը»։
Ամերիկահայ մի ուրիշ արձակագիր էլ՝ Համաստեղը, գրում է իր «Վարդան» պատմվածքում. «…Գյուղին մեջ ջաղացքեն զատ ունեին նաև ընդարձակ այգի մը, որ ամեն տարի քսան քթոց խաղող կը կթեին։
Կթել-ը արդեն հասկացանք, իսկ այս քթո՞ց-ն ինչ բան է։
Քթոց-ը բարբառային տարբերակն է կթոց բառի. այսպես կոչվում է այն զամբյուղը, որի մեջ «կթված» այգու բարիքն են լցնում ու տեղափոխում։ Ուստի բոլորովին էլ չզարմանաք, երբ իրար կողքի հանդիպեք այդ երկու բառերին, ինչպես պոլսահայ արձակագիր Հակոբ Մնձուրիի «Հաց ուզելու պես» պատմվածքում. «Խաղողի թուփերուն մեջ Խասը կթոց մը ձեռքը խաղող կը կթեր»։
Բարբառային այդ քթոց ձևում, որը շատ տարածված էր արևելահայերենում, ք-ն ստացվել է հաջորդող թ-ի ազդեցության տակ. «… Օրականը ծախում է լեռնացի բեռնավորներին, որոնք մրջյունի կարավանների նման քթոցները ձիանցը բարձած խռնվում են այգեշատ գյուղում….» (Պերճ Պռոշյան, «Ցեցեր»)։
Առաջադրանքներ
- Արմատի քանի՞ տարբերակ ունի կթել բայը, որոնք են։
Կթել բայը ունի արմատի երկու տարբերակ՝ կիթ և կութ:
2. Թվիր բառեր, որտեղ այդ արմատներն են։
Կիթ՝ հավկիթ, կութ՝ այգեկութ:
3. Քթոց բառում ինչպե՞ս է կ-ն ք դարձել։
Քթոց-ը բարբառային տարբերակն է կթոց բառի. այսպես կոչվում է այն զամբյուղը, որի մեջ «կթված» այգու բարիքն են լցնում ու տեղափոխում։ Բարբառային այդ քթոց ձևում, որը շատ տարածված էր արևելահայերենում, ք-ն ստացվել է հաջորդող թ-ի ազդեցության տակ:
4. Բառակազմական վերլուծության ենթարկիր անմտություն, բոլորովին, պատմություն, բարբառային, կթոց բառերը։
Անմտություն – ան(նախածանց)+միտ(արմատ)+ություն(վերջածանց)
Բոլորովին – բոլոր(արմատ)+ովին(վերջածանց)
Պատմություն – պատմ(արմատ)+ություն(վերջածանց)
Բարբառային – բարբառ(արմատ)+ային(վերջածանց)
Կթոց – կթ(արմատ)+ոց(վերջածանց)
5. Տեքստում գտիր թվականները, որոշիր տեսակները։
Մեկ – քանակական
Քսան – քանակական
Երկու – քանակական
6. Տեքստից գտիր դիմավոր բայերը, որոշիր դեմքը, թիվը, եղանակը, ժամանակը, ժամանակային ձևը, կազմությունը և սեռը։
Նշանակում է – սահմանական եղանակ, անկատար ներկա, երրորդ դեմք, եզակի, ներգործական սեռ
Գրում է – սահմանական եղանակ, անկատար ներկա, երրորդ դեմք, եզակի, չեզոք
Նշանակել է – սահմանական եղանակ, վաղակատար ներկա, երրոդ դեմք, եզակի, ներգործական սեռ
Չէր կոչվում – սահմանական եղանակ, անկատար անցյալ, երրորդ դեմք, եզակի, ժխտական, կրավորական սեռ
Կարող է – սահմանական եղանակ, անկատար ներկա, երրորդ դեմք, եզակի, չեզոք
Տարածվել է – սահմանական եղանակ, վաղակատար ներկա, երրոդ դեմք, եզակի, կրավորական սեռ
Ստացվել է – սահմանական եղանակ, վաղակատար ներկա, երրոդ դեմք, եզակի, կրավորական սեռ
Ծախում է – սահմանական եղանակ, անկատար ներկա, երրորդ դեմք, եզակի, ներգործական սեռ
Սվետլանա Մելքումյան 