Հայ սպաների աքսորը և քաղաքական բռնաճնշումներ

Հայ Սպաների աքսորը և քաղաքական բռնաճնշումները

Հայ սպաների բանտարկությունն ու աքսորը տեղի է ունեցել Հայաստանի խորհրդային անցումից անմիջապես հետո: Նախաձեռնությունը բխել է Խորհրդային Ռուսաստանի կենտրոնական իշխանությունից: Դեկտեմբերի 21-22 ժամանակահատվածում թերթերում տպագրվեցին տարբեր հրամաններ, որոնց համաձայն արձանագրված բոլոր սպաներն ու զինվորական աստիճանավորները դեկտեմբերի 23-ին պարտավոր էի ներկայանալ Արատակարգ հանձնաժողով: Հրամանը պարտադիր էր բոլորի համար: 1920թ . դեկտեմբերի 17-ին Հայաստանից մեկնել է Հայ սպաների առաջին խումբը՝ 6 մարդուց բաղկացած: Դեկտեմբերին և հունվարի սկզբին, ըստ ՀՍԽՀ Ալեքսանդր Բեկզադյանի տվյալների, բանակից հեռացվեց և Բաքու ուղարկվեց մինչև 400 սպա: Ի վերջո, արտաքսված սպաների ընդհանուր թիվը հասավ 1400-ի: Պահպանվել է 1921թ . հունվարի 21-ի հրամանի համաձայն սպաների գրանցման փաստաթուղթը: Տարբեր միջնորդություններով արտաքսումից ազատվել էր 218 մարդ՝ տեղում աշխատելու համար: Գոյություն ունեն նաև արտաքսումից ազատված սպաների ցուցակներ: Երկուսում կա 57-ական անուն, իսկ երրորդում՝ 97 անուն: Առաջին անգամ Հայ սպաների աքսորի հիմնական հարցին մենք անդրադարձել ենք 1991թ: Խորհրդային հասարակության պատմության ողբերգական էջերից մեկը քաղաքական բռնաճշումներն են, որոնք լայն թափ ստացան 1930-ական թվականներին: Հայաստանում ձերբակալությունները լայն թափով ծավալվեցին 1936 թ. մայիս-հուլիս ամիսներին: Հայաստանում ճնշումներն իրենց գագաթնակետին հասան 1937 թ. սեպտեմբերին: Բռնաճնշումների արդյունքում միայն 1935-1940 թթ. «Հակահեղափոխական և պետական հանցագործության» մեղադրանքով ԽՍՀՄ-ում բռնադատվեց 19 մլն 840 hազար մարդ, որից մի քանի միլիոն մարդ գնդակահարվեց: Բռնադատվածներից 30 հազարը հայեր էին: Քաղաքական բռնաճնշումների է ենթարկվել մոտ 42 հազար, իսկ 1937-1938թթ.՝ 8104 մարդ, որոնցից 4530-ը գնդակահարվել է: Հետո 10 ամիսների ընթացքում ձերբակալվել է 1365 մարդ: 1920թ. դեկտեմբերի 9-ին ստեղծվեց հակահեղափոխականության դեմ պայքարի կոմիտեն` ՉԵԿԱ, իսկ մինչ այդ ստեղծվել էր նույն հարցով զբաղվող Արտակարգ հանձնաժողովը: Բնակչության շրջանում տիրում էր ահ ու սարսափ: Դեկտեմբերի 19-ին ստեղծվեց «Հայաստանյան ռազմահեղափոխական կոմիտեի դեկրետ» գերագույն գլխավոր հեղափոխական տրիբունալի մասին: Արդեն 1920թ. դեկտեմբերին սկսվեցին առաջին զանգվածային բռնաճնշումները և գնդակահարությունները, որոնց զոհերը հայ սպաներն էին: 1921թ. հունվարի 24-ին դեռևս կենդանի մնացած շուրջ 1400 հայ սպա ոտքով, բոկոտն, առանց հագուստի և սննդի աքսորվեց դեպի Ռուսաստան: Միևնույն ժամանակ շարունակվում էր հայ բնակչության կոտորածը թուրքերի կողմից: Դա հատկապես ցայտուն նկատվում էր Շիրակի մարզում: Այդ ընթացքում բանտերը շարունկավում էին շինծու մեղադրանքներով լցվել հայերով: Ժողովրդի համբերության բաժակը լցվում էր, և փետրվարի 13-ին բռնկվեց ապստամբություն, որը հայ ժողովրդի հերոսական էջերից էր: Փաստացի, 1-2 ամիսը բավական եղավ, որպեսզի ժողովուրդն ատի բոլշևիկյան բռնատիրությունը: Փետրվարի 18-ին հայերն ազատեցին Երևանը, ստեղծվեց «Հայրենիքի փրկության» կոմիտե՝ Սիմոն Վրացյանի գլխավորությամբ: Վերջինս հայտարարեց, որ բոլշևիկյան իշխանությունը վերացված է, և մինչ նոր իշխանության ձևավորումը իշխանությունը կգտնվի «հայրենիքի փրկության» կոմիտեի ձեռքում: Բոլշևիկների մի մասը նահանջեց Արտաշատ, սակայն մինչ այդ նրանք կացնահարել էին բանտերում պահվող գործիչներին և զինվորականներին: Ապստամբությունը հենվում էր ժողովրդական լայն զանգվածների աջակցության վրա, որովհետև մարդկանց համար արդեն ատելի էր դարձել խորհրդային ռեժիմը: Դա նաև բոլշևիկներն էին նկատում: Հալածանքներն այն աստիճանի էին հասել, որ բռնություններից առանձնապես չխորշող բոլշևիկ Ս. Օրջոնիկիձեն մարտի 18-ին ստիպված էր զգուշացնել Գ. Աթարբեկովին: Չնայած ապստամբությունը համաժողովրդական աջակցություն էր վայելում, այնուամենայնիվ, ռուսական զորքերի վերադարձից հետո պարտություն կրեց, իսկ ապստամբական ուժերի մի մասը նահանջեց Սյունիք, որտեղ Գարեգին Նժդեհը շարունակում էր հերոսական պայքարը քեմալաբոլշևիկյան ուժերի դեմ: Ֆիդայինների դեմ սկսված որսը բնականաբար հիմնականում իրականացվում էր Զանգեզուրում, որտեղ մի ժամանակ Նժդեհը Կարմիր բանակի սարսափն էր: ԽՍՀՄ բռնատիրական մեքենան Հայաստանում իր կիրառած բռնաճնշումների բարձրակետին հասավ 1930-ական թվականներին: Տարբեր տվյալների համաձայն՝ բռնադատվածների թիվը միայն 1930-38 թթ. հասնում էր 15 հազարի, որից մոտ 5 հազարը գնդակահարվել էր, իսկ մեղադրանքները, որոնց հիման վրա բռնադատվում կամ գնդակահարվում էին, հիմնականում կազմում էր հակասովետական քարոզչությունը կամ ագիտացիան: Երկրորդ հիմնական մեղադրանքն ազգայնականությունն էր: 1930-ականների սկզբին տնտեսության կոլեկտիվացման պատճառով գյուղացիության շրջանում իրավիճակը սրվել էր: Մի շարք գյուղացիներ, որոնք հրաժարվում էին իրենց մթերքը տալ պետությանը, հայտարարվում էին որպես «կուլակներ» և ենթարկվում դաժան ռեպրեսիաների: Այդ շրջանում արդեն ունեզրկվել և արտաքսման էր ենթարկվել 1000-ից ավելի գյուղացիական տնտեսություն: Բռնագրավվում էր եկեղեցիներին պատկանող անշարժ գույքը և բազմաթիվ եկեղեցիներ էին փակվում: 1926թ.-ին որոշում ընդունվեց, որը եկեղեցիներին արգելում էր ապրիլի 24-ը նշել որպես Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օր: Այդ ընթացքում շուրջ 800-ից ավելի եկեղեցի փակվեց, հարյուրավոր հոգևորականներ բռնությունների ենթարկվեցին, իսկ նրանցից 91-ը գնդակահարվեց: 1938թ. հունիսի 4-ին Էջմիածնի հոգևոր վանքը փակելու և այն ոչնչացնելու մասին որոշում ընդունվեց: 1936-38թթ բռնությունները նոր թափ հավաքեցին: Հայ մտավորականները նույնպես ձեռնպահ չմնացին հալածանքներից: Բազմաթիվ հայ ազգի արժանավոր զավակներ այդ տոտալիտար մեքենայի զոհերը դարձան: Նրանց շարքում էին Չարենցը, Բակունցը, Մկրտիչ Արմենը և այլք: Բռնաճնշումների ալիքը չդադարեց նաև պատերազմի տարիներին, սակայն այն ավելի մեղմ բնույթի էր: Պատերազմի ավարտից հետո մի նոր ուժեղ ալիք սկսվեց. պատերազմից վերադարձած տասնյակ հազարավոր մարդիկ, ինչպես նաև այլ «հակասովետական տարրեր», աքսորվեցին: Մարդիկ փրկվել, ազատվել էին հիտլերյան համակենտրոնացման ճամբարներից, սակայն տանը նրանց Խորհրդային աքսորն էր սպասվում. աքսոր դեպի Սիբիր և Ալթայ: Ընդհանուր առմամբ ԽՍՀՄ տարիներին, պահպանված տարատեսակ տվյալների համաձայն, 40 հազարից ավելի մարդ ենթարկվել է բռնաճնշումների, ընդ որում, զգալի մասը գնդակահարվել կամ աքսորվել ու ուղարկվել է սովետական համակենտրոնացման ճամբարներ՝ «Գուլագներ»: